Đây là một truyện cổ tích lí thú của Việt Nam mang dáng dấp của một truyện ngụ ngôn. Truyện ngụ ý đề cao “trí khôn” – tức bộ óc thông minh của con người có sức mạnh bắt các loài vật phải phục tùng ý muốn của mình và trừng trị các loài thú hung ác và có sức mạnh ghê gớm đến đâu cũng vậy.
Cũng theo phong cách của nhiều truyện cổ tích Việt Nam khác, truyện còn ngụ ý giải thích nguồn gốc đặc điểm của về cơ thể và hình dạng của các loài vật như: cọp có bộ lông vằn đen, trâu không có hàm răng trên.
Một con Cọp từ trong rừng sâu đi ra, thấy một anh nông dân bé nhỏ cùng một con Trâu đang cày dưới ruộng. Trâu cặm cụi đi từng bước nặng nề, lâu lâu lại bị anh nông dân quất cho một roi vào mông. Trâu vẫn nhẫn nại kéo cày, Cọp lấy làm ngạc nhiên. Đến trưa buổi mở cày, Cọp liền đi lại gần trâu hỏi:
– Này, trông anh khỏe thế, sao anh lại để Người đánh đập khổ sở như vậy?
Trâu trả lời khẽ vào tai Cọp:
– Người tuy nhỏ, nhưng Người có trí khôn, anh ạ!
Cọp nghe nói đến “trí khôn” không hiểu, tò mò [1] hỏi:
– Trí khôn là cái gì? Nó như thế nào?
Trâu không biết giải thích ra sao cho Cọp hiểu được, đành [2] trả lời qua quýt [3]:
– Trí khôn là trí khôn, chứ còn là cái gì nữa! Muốn biết rõ thì hỏi Người ấy!
Cọp thong thả bước lại chỗ anh nông dân, ôn tồn [4] nói:
– Trí khôn của anh đâu, cho tôi xem một tí có được không?
Anh nông dân suy nghĩ một lát rồi nói :
– Trí khôn của tôi để ở nhà. Để tôi về lấy cho anh xem! anh cần dùng tôi sẽ cho một ít.
Cọp nghe nói, mừng lắm.
Anh nông dân đứng dậy, giả [5] đi về nhà. Được mấy bước, như sực nhớ ra điều gì, anh ta quay lại nói:
– Nhưng mà tôi đi vắng, lơ anh ăn mất trâu của tôi thì sao?
Cọp đang băn khoăn chưa biết trả lời thế nào thì anh nông dân đã nói tiếp:
– Hay là thôi, chịu khó để tôi buộc tạm anh vào gốc cây này cho tôi được yên tâm.
Cọp ưng thuận. Anh nông dân bèn lấy dây thừng trói Cọp thật chặt, rồi chất rơm xung quanh, vừa châm lửa đốt vừa nói:
– Đây! Trí khôn của ta đây!
Cọp cháy sém cả lông, gầm thét, giãy giụa.
Trâu thấy vậy thích quá, bò lăn ra cười. Không may, hàm trên va vào đã, gẫy mất cả răng.
Mãi sau, dây thừng cháy đứt, Cọp thoát khỏi, ba chân bốn cẳng [6] cút thẳng vào rừng, không dám ngoảnh nhìn lại.
Từ đó Cọp sinh ra, con nào trên mình cũng có những vằn đen dài, dấu tích những vết cháy, còn Trâu thì chẳng con nào có hàm răng trên cả.